Մոկո Խաչատրյան. «Իմ ոգին վերածվում է հրաշալի և արտասովոր ազնվական մի երևույթի. փոփոխականության զգացողությունը, ինչը մի անբացատրելի ուժ ունի, պարուրում է ինձ և իմ գոյությանը առեղծվածություն տալիս՝ դարձնելով ինձ իմ նկարների հերոսը: Ահա այստեղ է, որ անհնարության հավանականությունը վերածվում է իրականության: Երբ ես կառավում եմ ընթացքը, միայն ես կարող եմ ազդել, փոխել, ծնել կամ քանդել այս կամ այն վերացական կերպարը: Երբ սև գույնը, իր ողջ հզորությամբ, ընկնում է իմ գիտակցության սպիտակության մեջ՝ դարձնելով այն ավելի լուսավոր, նկարին տալիս է թաքնված անբիծության զգացողություն: Այն նրբորեն խառնվում է կարմիրի հետ, սակայն գեղարվեստորեն տեղի է տալիս այն գույնին, որը կարող է կուլ տալ, հոշոտել և քանդել: Ամենը քողարկվում է մի անորոշ և անձև ձեռքի շարժումով: Ամեն ինչ քանդվում իմ աչքերում, և ես ամբողջությամբ խառնաշփոթի մեջ եմ, երբ գիտակցում եմ, որ ճիշտ չեմ, ես չեմ, որ նրանց կառավարում եմ, ավելի շուտ նրանք են ընթացքը կառավարում: Ես համեստորեն ենթարկվում եմ իրենց պահանջներին և հանձնվում աշխարհի ուժին, ինչը ստեղծվում է և որտեղ ինձ թույլատրվում է գոյատևել ու իրականացնել իմ առաքելությունը: Նրանք ներծծում են իմ Էներգիան ու ուժը՝ մինչև ամենավերջին կաթիլը: Եվ նրանք ինձ ազատ են թողնում միայն այն ժամանակ, երբ հագենում են: Սակայն միայն այդ ժամանակ եմ զգում, որ գոյություն ունեմ և շնչում եմ: Երանի ընդմիշտ այդտեղ մնայի: Հենց այս չիրականության մեջ, ինչը հաճախ ավելի իրական է քան բուն ինքը՝ իրականությունը: Այն մոտ է Աստծուն, ով արվեստ կոչվող այս ֆանտաստիկ աշխարհի մի մասն է կազմում»:

Սարգիս Գալենց. «Մեր նախնիները դեռ թաղված չեն Դեր-Զորում: Եղեռնը դա անընդհատ շարունակվող պրոցես է, և Եղեռնից առաջ էլ շատ եղեռներ են եղել: Այս նկարը համընդհանուր եղեռնի մասին է, որ երբևէ կատարվել է, սա իմ տուրքն է նախնիների հանդեպ: Ասում են, որ դաժան նկար է ստացվել, բայց Ցեղասպանության ամբողջ պրոցեսն էր դաժան, քնքուշ խոսքերով հնարավոր չէ նկարագրել այդ ամենը»:

Հայ ժողովրդի դաժան ճակատագիրը խորապես հուզել է Վարդգեզ Սուրենյանցին: Պատկերելով թուրքերի կողմից կազմակերպված այն դաժան վայրագություններն, որոնք կատարվում էին մինչև 1915 թ.-ի Հայոց Ցեղասպանությունը, Սուրենյանցը կարծես փաստագրել է հայոց պատմության դառը դրվագները՝ «Անապաստանը», «Կույսերի սպանդը», «Լքյալը», «Հռիփսիմեի տաճարը» և այլ կտավներում, որոնց թվում է նաև «Ոտնահարված սրբություն» նկարը:

Ջարդ ու թալան, մագաղաթյա մատյանների ոչնչացում, կույսերի և հայ հոգևորականների սպանդ եկեղեցիներում: Սակայն այսպիսի տեսարաններով հանդերձ Սուրենյանցն այնուամենայնիվ չկորցնելով հույսն ու հավատը, իր կտավներում պատկերում է հայ ժողովրդի անսասան հավատքի և փրկության խորհրդանիշ՝ անձեռակերտ խաչքարերը:

Այս էսքիզը Մ. Սարյանի միակ աշխատանքն է, որն անմիջականորեն արտահայտում է Արևմտյան Հայաստանում հայերի դեմ իրագործված Մեծ Եղեռնի թեման: Հավանաբար նկարիչը պատկերել է իր «Գրառումներ իմ կյանքից» գրքում հիշատակվող թուրքերի արյունոտ սպանդից փախուստով փրկված այն հայուհուն, ով Հռիփսիմե վանքի պատերի տակ պատսպարված՝ մեկը մյուսի ետևից կորցնում էր իր սևաչյա որդիներին ու պատանքում նրանց մարմինները իր հագուստի վերջին պատառիկների մեջ` սեփական մազերով: